گروه نرم افزاری آسمان

تفسیر سورهي بقره (از آیه ي 142 تا آخر)



اندیشهي اسلامی، مردمشناسی، تاریخشناسی، » ( ص: 21 تفسیر سورهي بقره (از آیهي 142 تا آخر
ص: 23 « قانونمندي جامعه
تغییر قبله مسلمانان و اسرار آن
تغییر قبله مسلمانان و اسرار آن قرآن کریم در آیهي صد و چهل و دوم سورهي بقره به ماجراي تغییر قبلهي مسلمانان و بهانهجویی
صفحه 8 از 119
مخالفان اشاره میکند و میفرماید: 142 . سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کَ انُوا عَلَیْها قُلْ لِلَّهِ المَشْرِقُ وَ المَغْرِبُ
چه چیز آنان را، از قبلهشان که بر آن بودند، روي » : یَهْدِي مَنْ یَشاءُ إِلَی صِ راطٍ مُسْتَقِیمٍ بزودي مردم سبک سر، خواهند گفت
نکتهها و «. خاور و باختر، فقط از آنِ خداست؛ هر کس را (شایسته بداند و) بخواهد، به راه راست راهنمایی میکند » : بگو «!؟ برتاباند
«1» ، اشارهها: 1. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در مدت سیزده سال پس از بعثت در شهر مکه و چند ماه بعد از هجرت، در مدینه
مسلمانان تغییر کرد و خداي «2» به طرف بیت المقدس نماز میگزارد و این کار به دستور خدا بود، ولی پس از این مدت، قبلهي
نماز بگزارند. از آنجا که بیت المقدس قبلهي یهودیان نیز بود، آنان از این ماجرا بهسختی « کعبه » متعال دستور داد که به سوي
ناراحت شدند و به بهانهجویی پرداختند و اشکال کردند که: اگر قبلهي اول صحیح بود پس این تغییر چه معنا دارد؟ و اگر قبلهي
دوم صحیح است، چرا سیزده سال و چند ماه به سوي بیتالمقدس نماز خواندید؟ خداوند به پیامبرش دستور داد که به آنها بگو:
ص: 24 آري، همه جا مِلک خداست و خدا خانه و مکانی ندارد. «. شرق و غرب عالم از آن خداست »
مهم آن است که تسلیم فرمان او باشیم و تغییر قبله در حقیقت مرحلهاي از یک آزمایش تکاملی است. 2. پرسش کردن به نیت
درك نادانستهها کار خوبی است و باعث رشد و کمال انسان میشود و معمولًا پرسشگري نشانهي خردورزي است؛ اما پرسش به
قصد بهانهجویی و حقپوشی، علامت سفاهت است نه خردمندي. پس آنچه در این آیه نکوهش شده روحیهي بهانهجویی است که
در افراد سبک مغز دیده میشود. 3. تغییر قبله در اسلام یکی از موارد نسخ است. نسخ یعنی حکمی در ابتدا به صورت موقت قرار
داده میشود، سپس حکم دوم میآید و آن را تغییر میدهد. نسخ و تغییر برنامههاي تربیتی در مقاطع مختلف زمانی و مکانی،
برنامهي تازه و عجیبی نیست؛ بلکه قسمتی از مراحل مختلف آزمایش و تکامل انسان است. 4. هدایت خدا شامل همهي مردم
با کردار ناپسند خود زمینهي هدایت خویش را از بین میبرند، و در نتیجه، خدا آنان «1» ( میشود، ولی برخی افراد سبکسر (سفیه
را شایستهي هدایت نمیبیند و در گمراهی وامینهد. آموزهها و پیامها: 1. بهانهتراشی در برابر دستورات الهی، نشانهي سبک سري
افراد است. 2. خدا هر کجا را صلاح بداند قبله قرار میدهد (و تابع سلیقهي افراد نیست). 3. نسبت به بهانهجوییها و تبلیغات منفیِ
مخالفان اسلام حساس ص: 25 باشید و به آنان پاسخ دهید. *** قرآن کریم در آیهي صد و چهل و
سوم سورهي بقره به آزمایش تغییر قبله و برخی از اسرار آن اشاره میکند و میفرماید: 143 . وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّۀً وَسَطاً لِتَکُونُوا
شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَ هِیداً وَ مَا جَعَلْنَا القِبْلَۀَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْهَا إِلّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلَی عَقِبَیْهِ وَ
إِنْ کَانَتْ لَکَبِیرَةً إِلّا عَلَی الَّذِینَ هَدَي اللَّهُ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُضِ یعَ إِیمنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ و بدین گونه شما را گروهی میانه
قرار دادیم، تا بر مردم گواه باشید؛ و فرستاده [خدا] بر شما گواه باشد. و قبله [بیت المقدس را که (چندي) بر آن بودي، قرار ندادیم
جز براي آنکه کسی که از فرستاده [خدا] پیروي میکند، از کسی که [از عقیده خود] بر میگردد، معلوم داریم. و مسلماً این [حکم
دشوار بود، جز بر کسانی که خدا [آنها را] راهنمایی کرده است. و خدا هرگز ایمان شما را تباه نمیگرداند؛ [چرا] که قطعاً خدا،
[نسبت به مردم، مهربانی مهرورز است. نکتهها و اشارهها: 1. در ابتداي پیدایش اسلام، خانهي کعبه کانون بتهاي مشرکان بود؛ از
این رو دستور داده شد که مسلمانان موقتاً به سوي بیت المقدس نماز بخوانند و بدین ترتیب صفوف خود را از مشرکان جدا کنند
اما هنگامی که مسلمانان به مدینه مهاجرت کردند و تشکیل حکومت و ملت دادند، دیگر صفوف آنها کاملًا از دیگران جدا شد و
ضرورتی نداشت اقامهي نماز به طرف بیت المقدس ادامه یابد و دستور داده شد که به سوي کعبه که قدیمیترین تفسیر قرآن مهر
2. با تغییر قبله که آزمایشی بزرگ براي مسلمانان بود، روشن شد که چه کسانی «1» . جلد دوم، ص: 26 مرکز توحید بود باز گردند
تسلیم خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله هستند و چه کسانی متزلزلاند و با اندك بهانهاي به کفر بازمیگردند. 3. توجه خاص
مسلمانان به تعیین قبله و سمت کعبه سبب شد که علم هیئت و جغرافیا در بین مسلمانان به سرعت رشد کند؛ چرا که محاسبهي
. سمت قبله در نقاط مختلف زمین بدون آشنایی با این علوم امکان نداشت و این یکی از برکات تعیین قبله براي مسلمانان بود. 4
صفحه 9 از 119
آمده است؛ و ظاهراً هر دو به « زیبا، جالب، عالی و شریف » و نیز به معناي « حد متوسط میان دو چیز » در لغت به معناي « وَسَط » واژهي
یک حقیقت باز میگردد؛ زیرا معمولًا شرافت و زیبایی در آن است که چیزي از افراط و تفریط به دور باشد و در حد اعتدال قرار
به معناي گواه بودن امت اسلامی بر مردم جهان است، همانطور که پیامبر صلی الله علیه و آله گواه بر « شُهداء » گیرد. 5. واژهي
مسلمانان است. این تعبیر ممکن است به معناي اسوه و الگو به کار رفته باشد؛ چرا که گواهان و شاهدان همیشه از بین افراد نمونه
6. براي الگو بودن دو شرط عدالت و آگاهی لازم است و این دو شرط در همهي انسانها وجود ندارد؛ «2» . انتخاب میشوند
البته این گونه تفسیر «3» . بنابراین همه شاهد نیستند. در روایات آمدهاست که مقصود از گواهان، امامان معصوم علیهم السلام هستند
قرآن مهر جلد دوم، ص: 27 احادیث به مصداقهاي کامل گواهان اشاره دارند. 7. مسلمانان از هر نظر ملتی معتدل و میانه هستند.
آنان در عقیدهي خود معتدلاند، نه راه غُلو میپویند و نه راه تقصیر و شرك، نه طرفدار جبر هستند نه آزادي مطلق؛ از نظر
اخلاقی، نه دنیا زدهاند و نه تارك دنیا؛ از نظر اجتماعی، نه مردمی بسته و جداي از ملتهاي دیگرند و نه اصالت و استقلال خود را
از دست میدهند؛ از نظر علمی نیز، نه راه دانش دیگران را به سوي خود بستهاند و نه خودباختهي هر ندایی میشوند. البته این
اعتدال، براساس مقتضاي اسلام است و ممکن است برخی از مسلمانان از آموزههاي اسلامی پیروي نکنند و اینگونه نباشند. اسلام
به ذات خود ندارد عیبی هر عیب که هست از مسلمانی ماست 8. دستورات خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله همچون نسخههاي
پزشک است که هر کدام در جاي خود نیکو و ضامن سعادت و تکامل انسان است؛ بنابراین، تغییر قبله موجب ضایع شدن ایمان
نمیشود و مشکلی در عبادات گذشته و آینده ایجاد نمیکند. 9. در اینجا این پرسش مطرح میشود که اگر خداي متعال از
در مورد او چه معنایی دارد؟ پاسخ آن است که خدا عالم است اما « تا بدانیم » گذشته و آیندهي همه چیز باخبر است، پس جملهي
که در اینجا مقصود گونهي دوم علم است؛ یعنی میخواهد آنچه « تحقق یافتن عینی آن » و « آگاهی از امور » : علم او دو گونه است
را میداند معلوم دارد و در خارج محقق سازد. همانطور که مهندس ساختمان پس از طرح نقشه آن را اجرا میکند، تا نتیجهي کار
10 . از این آیه استفاده میشود که افراد سست ایمان که هدایت کامل ص: 28 «1» . خود را ببیند و بداند
نیافتهاند تعبد کمتري دارند و پذیرش تغییرات براي آنان مشکل است. آموزهها و پیامها: 1. مسلمانان ملتی معتدل باشند تا براي
جهانیان الگو شوند، همانطور که پیامبر صلی الله علیه و آله الگوي مسلمانان است. 2. تغییر قوانین الهی نوعی آزمایش تکاملی براي
ماست. 3. هر کس هدایت بیشتري داشته باشد، در برابر خدا و پیامبر تسلیمتر است. 4. خدا مهربانتر از آن است که با تغییرات
قوانین به ما زیان برساند. 5. تغییرات قوانین را عطف به ما سبق نکنید تا موجب زیان زدن به کارهاي قبلی افراد نشود. *** قرآن
کریم در آیهي صد و چهل و چهارم سورهي بقره با اشاره به تغییر قبلهي مسلمانان و آگاهی اهل کتاب از حقانیّت آن، به آنان
هشدار میدهد و میفرماید: 144 . قَدْ نَرَي تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَۀً تَرْضهَا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ المَسْجِدِ الحَرَامِ وَ حَیْثُ
مَا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الکِتبَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغفِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ بیقین روي چرخاندنت
در آسمان (و نگاههاي انتظارآمیزت) را میبینیم، و مسلماً تو را به [سوي قبلهاي که از آن خشنودي، باز میگردانیم. پس روي خود
را به سوي مسجد الحرام کن. و هر جا بودید، پس روي خود را به [سوي آن کنید. و در حقیقت کسانی که کتاب [الهی به آنها
داده شده، ص: 29 مسلماً میدانند که این [تغییر قبله، فرمان درستی است که از جانب پروردگارشان
میباشد. و خدا از آنچه انجام میدهند، غافل نیست. نکتهها و اشارهها: 1. طبق روایات تاریخی، تغییر قبلهي مسلمانان از بیت
المقدس به طرف کعبه در حال نماز ظهر انجام گرفت. پیک وحی در این لحظهي حساس و چشمگیر نازل شد و بازوان پیامبر صلی
بیت «1» . الله علیه و آله را گرفت و از طرف بیت المقدس به سوي کعبه برگردانید و فوراً مسلمانان صفوف خود را تغییر دادند
المقدس تقریباً در سمت شمال مدینه و مکه در سمت جنوب مدینه بود. تغییر قبلهي مسلمانان در رکعت دوّم نماز ظهر و در مسجد
انجام شد و پیامبر صلی الله علیه و آله در این مسجد یک نماز را به طرف دو قبله خواند. این مسجد اکنون در مدینه به « بنی سالم »
صفحه 10 از 119
مشهور است. 2. تغییر قبله به عنوان یکی از نشانههاي پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در کتابهاي امتهاي « مسجد ذو قبلتین »
پیشین ذکر شده بود و مخالفان اسلام این مطلب را خوانده بودند که پیامبر به سوي دو قبله نماز میخواند، اما آنها به جاي آنکه این
3. چرا پیامبر اسلام «2» . تغییر قبله را به عنوان نشانهي صدق پیامبر معرفی کنند، آن مطلب را پنهان کردند و به بهانه جویی پرداختند
به کعبه علاقه داشت و منتظر بود تا فرمان تغییر قبله صادر شود؟ کعبه قدیمیترین پایگاه توحید و قبلهي ابراهیم علیه السلام بود؛ هم
چنین، تغییر قبله، استقلال مسلمانان را به اثبات میرساند و آنان را از زخم زبان و تحقیر یهود آسوده میکرد. 4. اینکه پیامبر صلی
الله علیه و آله نگاه به آسمان دوخته بود و انتظار تغییر قبله را میکشید ولی تقاضا نمیکرد، همگی نشان دهندهي ادب پیامبر صلی
5. از آنجا که توجه دقیق به کعبه در هنگام نماز مشکل است، الله علیه و آله در برابر خداست. ص: 30
. آن را کافی دانست. آموزهها و پیامها: 1 « جانب » خداوند براي وسعت دادن قبله جهت مسجدالحرام را قبله معرفی کرد و توجه به
مسجدالحرام قبلهي مورد رضایت خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله است. 2. همگی روبه سوي کعبهي دوست کنید. 3. ادب در برابر
. خدا را از پیامبر صلی الله علیه و آله بیاموزید که تقاضاي خود را با نگاهش بیان میکرد (و به دستورات الهی اعتراض نمیکرد). 4
یهودیان و مسیحیان از حقانیّت قبلهي مسلمانان آگاهاند (ولی آن را کتمان میکنند). 5. خدا را از خویشتن غافل مپندارید که اعمال
شما تحت نظر اوست (و به زودي به حساب شما رسیدگی میکند). *** قرآن کریم در آیهي صد و چهل و پنجم سورهي بقره با
اشاره به آشتیناپذیري اهل کتاب با اسلام در مورد تبعیت از آنان هشدار میدهد و میفرماید: 145 . وَ لَئِنْ أَتَیْتَ الَّذِینَ أُوتُوا الکِتبَ
بِکُلِّ آیَۀٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَکَ وَ مَا أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَابُعْضُ هُمْ بِتابِعٍ قِبْلَۀَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ العِلْمِ إِنَّکَ إِذاً
لَمِنَ الظلِمِینَ و اگر براي کسانی که کتاب [الهی به آنها داده شده، هرگونه نشانه (معجزهواري) بیاوري، از قبله تو پیروي نخواهند
کرد؛ و تو [نیز] از قبله آنان، پیروي نخواهی کرد. وبرخی از آنان، از قبله برخی [دیگر] پیروي، نخواهد کرد. و اگر بعد از دانشی که
به تو رسید، از هوسهایشان پیروي کنی، در آن صورت، مسلماً تو از ستمگران خواهی بود. ص: 31
نکتهها و اشارهها: 1. مسیحیان و یهودیان از قبلهي همدیگر پیروي نمیکنند؛ یهودیان به طرف هیکل سلیمان، یا مسجد الاقصی،
2. هشدارهاي قرآن نسبت به پیامبر صلی الله علیه «2» . و مسیحیان به طرف محل تولد حضرت عیسی علیه السلام «1» نماز میخوانند
و آله شاید به خاطر جلوگیري از رشد تفکر غُلوآمیز نسبت به انبیاي الهی است تا همگان بدانند که پیامبر صلی الله علیه و آله
اختیاري از خود ندارد و همه چیز به دست خداست؛ همچنین این هشدارها تأکیدي مجدد بر حاکمیت همه جانبهي قانون است؛
یعنی قوانین الهی شامل پیامبر صلی الله علیه و آله هم میشود و استثنا ندارد و در ضمن هشداري به مردم است که در جایی که
پیامبر صلی الله علیه و آله چنین است، پس شما مراقب مسئولیتهاي خود باشند. 3. در این آیه به آشتیناپذیري یهودیان و مسیحیان
لجوج با اسلام اشاره شده است. آنان چنان متعصبانه و غیرمنطقی با اسلام برخورد میکنند که هر معجزهاي هم از پیامبر اسلام صلی
الله علیه و آله ببینند باز ایمان نمیآورند و تابع قبلهي مسلمانان نمیشوند. البته این مطلب در مورد اکثریت لجوج اهل کتاب است و
نماد عقاید و جهتگیري در زندگی است و پیروي از قبلهي « قبله » به معناي نفی افراد حقطلب در بین آنان نیست. 4. از آنجا که
یک امت به معناي پیروي از عقاید آنان به شمار میآید، در این آیه تأکید شده که از قبلهي اهل کتاب پیروي نکنید. 5. با توجه به
روشن شدن حقانیّت اسلام، مخالفت یهودیان و مسیحیان با اسلام، به پیروي از هواي نفس بود، نه براساس منطق و دلیل و وظایف
ص: 32 دینی؛ از این رو اگر کسی از هوسهاي آنان پیروي کند به خود و جامعه ستم میکند، چرا که
سرمایهي وجود خود را از بین میبرد و موجب گمراهی مردم نیز میشود. آموزهها و پیامها: 1. بر جهتگیري به حقّ خود استوار
باشید و از قبلهي دیگران پیروي نکنید. 2. به دنبال جلب رضایت یهودیان و مسیحیان لجوج نباشید که پیامد مثبتی ندارد. 3. یهودیان
و مسیحیان گرفتار اختلافات درونی هستند. 4. پیروي از انحرافات هوسآلود دشمنان اسلام ستمکاري (به خود و جامعه) است. ***
قرآن کریم در آیهي صد و چهل و ششم سورهي بقره به پیامبرشناسی اهل کتاب و کتمان کاري آنان اشاره میکند و میفرماید:
صفحه 11 از 119
146 . الَّذِینَ آتَیْنهُمُ الکِتبَ یَعْرِفُونَهُ کَمَ ا یَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ کسانی که کتاب [الهی به آنان
دادهایم، همان گونه که پسران خود را میشناسند، او [محمّد] را میشناسند؛ و مسلماً دستهاي از آنان، حق را پنهان میدارند در
حالی که آنان میدانند. نکتهها و اشارهها: 1. یهودیان و مسیحیان نام و نشان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را در کتابهاي
آسمانی خود خوانده بودند و گروهی از آنان با مشاهدهي این نشانهها در وجود حضرت محمد صلی الله علیه و آله به او ایمان
من پیامبر » : آوردند. از یکی از علماي یهود، به نام ص: 33 عبد اللَّه بن سلام، حکایت شده که میگفت
و در مقابل، گروه دیگري از اهل کتاب این نشانهها را مخفی میکردند «1» «. اسلام صلی الله علیه و آله را بهتر از فرزندم میشناسم
و ایمان نمیآوردند. 2. در تورات تحریف شدهي کنونی نیز، هنوز در این مورد عبارات جالبی به چشم میخورد؛ براي مثال، در
بشارتی که به حضرت ابراهیم علیه السلام میدهد میگوید: و اما در خصوص اسماعیل، تو را اجابت فرمودیم، اینک او را برکت
3. روشنترین «2» . داده بارور گردانم و او را بسیار کثیر گردانم. دوازده رئیس از وي پدید آیند و امتی عظیم از وي به وجود آورم
شناختها، شناخت انسان از فرزند خویش است چرا که از قبل از تولد تا بعد از آن او را میشناسد و در آن شک ندارد. قرآن کریم
شناخت اهل کتاب از پیامبر اسلام را به شناخت انسان از فرزند خویش تشبیه میکند که تردیدي در آن ندارد، هر چند ممکن است
کسی آن را هم انکار کند، با آنکه به واقعِ مطلب آگاه است. 4. قرآن کریم در هنگام نسبت دادن کتمان به اهل کتاب، انصاف را
رعایت میکند و این گناه را به همهي آنان نسبت نمیدهد، بلکه میفرماید: برخی از اهل کتاب حق را میپوشانند. 5. کتمان و
پوشاندن حق از گناهان بزرگ است و در مواردي گواهی دادن به حق واجب میشود؛ مخصوصاً هنگامی که گواهی ندادن،
موجب گمراهی مردم یا پایمال شدن حق دیگران شود. ص: 34 آموزهها و پیامها: 1. مخالفان اسلام،
آگاهانه و لجوجانه با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مخالفت میکنند. 2. حق را کتمان نکنید که این شیوهي لجوجان اهل کتاب
. است. *** قرآن کریم در آیهي صد و چهل و هفتم سورهي بقره با تاکید بر حق، به شک گرایان هشدار میدهد و میفرماید: 147
الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ [این حق از طرف پروردگار توست، پس هرگز از تردید کنندگان مباش. نکتهها و اشارهها:
1. این آیه به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دلداري میدهد که: این مطالب (اعم از نبوت و احکام اسلامی، مثل تغییر قبله) حق
است، پس در برابر سمپاشیهاي دشمنان ذرّهاي تردید به خود راه نده، هر چند دشمنان تمام نیروهاي خود را در این راه بسیج کنند.
2. مخاطب این سخن شخص پیامبر صلی الله علیه و آله است؛ ولی در واقع هدف آیه همهي مردم هستند؛ زیرا مسلماً پیامبري که از
طریق شهود با وحی سروکار دارد، هیچگاه شک و تردیدي به خود راه نمیدهد؛ او وحی را حس میکند و به صورت شهودي
مییابد. 3. معیار حق و باطل این است که آنچه از طرف خداي علیم و حکیم باشد، حق است؛ پس اگر کسی یقین کرد که چیزي
از طرف خداست، دیگر جاي شک و تردید نیست و نباید از غوغا سالاري دیگران به هراس بیفتد. آموزهها و پیامها: 1. پس از
2. رهبر اسلام نباید سخنان و حرکات تردیدآمیز داشته باشد شناخت حق، جاي تردید نیست. ص: 35
(وگرنه، مردم نیز گرفتار تردید و تزلزل میشوند). *** قرآن کریم در آیهي صد و چهل و هشتم سورهي بقره با اشاره به تنوع
شیوههاي ملتها، همگان را به مسابقه در نیکیها فرا میخواند و میفرماید: 148 . وَ لِکُلٍّ وِجْهَۀٌ هُوَ مُوَلِّیهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرتِ أَیْنَ مَا
تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعَاً إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ و براي هر [گروهی قبلهاي [و شیوهاي است، که او آن را تعیین کرده است؛
پس در نیکیها [بر یکدیگر] پیشی گیرید. هر کجا که باشید، خدا همه شما را خواهد آورد، [چرا] که خدا بر هر چیز تواناست.
نکتهها و اشارهها: 1. این آیه در حقیقت پاسخی به قوم یهود است که بحثهاي زیادي در مورد موضوع تغییر قبله به راه انداختند.
در این آیه اشاره میکند: هر گروهی راه و روش و یا قبلهي خاصی دارد که خدا تعیین کرده است؛ یعنی در طول تاریخ پیامبران «1»
زیادي بودهاند و تغییر احکام چیز عجیبی نیست. قبله از اصول دین نیست که تغییرناپذیر باشد. خداي متعال طبق شرایط و مقتضیات
زمان و مکان و بر اساس نیاز مردم و سیر تکاملی انبیاي الهی و ملتها، احکام و قوانین موقتی قرار میداد و سپس آنها را تغییر
صفحه 12 از 119
میداد. 2. به جاي آنکه همهي وقت خود را صرف گفتوگو در مورد این مسائل فرعی کنید، به سراغ خوبیها و پاکیها بروید
که میدان گستردهاي دارد و در ص: 36 آن بر همدیگر پیشی بگیرید؛ معیار ارزش وجودي شما عمل
3. مسابقه در نیکوکاري مطلوب است «1» . پاك و نیکتان است. و کارهاي نیک شما در گرد آمد رستاخیز برایتان مفید خواهد بود
.4 «2» . و ارزش آن کار را افزایش میدهد و یکی از صفات پیامبران الهی آن است که در انجام نیکیها سرعت و شتاب میگیرند
دو معنا دارد: یکی قبله و دیگري طریقه و شیوه؛ از این رو براي این آیه دو تفسیر شده است: اول آنکه مقصود « وِجْهَۀٌ » واژهي
قبلههاي مختلفی است که خدا براي امتهاي پیامبران گذشته قرار داده است. دوم آنکه مقصود همهي روشها و برنامههاي
وجودي انسان است؛ یعنی براي هر انسان یا گروهی، راه و طریقی است که به سوي همان راه کشیده میشود، که در این صورت
آیه اشاره به قضا و قدر دارد، یعنی هر کس راهی را سپري میکند؛ پس شما در میان راهها به سوي کارهاي نیک سبقت بگیرید.
قبلهي تنپروران خواب و خورش قبلهي انسان به دانش پرورش قبلهي حرص «3» . البته مانعی ندارد که هر دو معنا مقصود آیه باشد
و امل باشد هوا قبلهي قانع توکل بر خدا (مولوي) 5. ظاهراً آیهي فوق به جمعآوري انسانها در قیامت اشاره دارد، اما در تفسیر
قرآن مهر جلد دوم، ص: 37 روایات متعددي حکایت شده است که مقصود جمعآوري یاران حضرت مهدي علیه السلام پس از
ظهور ایشان است، که این معنا اشاره به بطن آیه دارد؛ یعنی خدایی که قدرت دارد ذرّات پراکندهي انسانها را در قیامت جمع کند،
6. اشاره «1» . بهآسانی میتواند یاران مهدي علیه السلام را در یک روز و یک ساعت جمع کند تا انقلاب جهانی نهایی را به پا کنند
به قدرت خدا در پایان این آیه، نوعی استدلال بر بخش قبل آن است؛ یعنی خدا ذرات وجود شما را در رستاخیز گردآوري میکند
و این مطلب را بعید نشمارید، چرا که خدا بر هر چیزي تواناست. آموزهها و پیامها: 1. در پراکنده کاريها سرگردان نشوید و راه
نیک را انتخاب کنید. 2. هم نیکوکار باشید و هم براي نیکوکاري از یک دیگر پیشی بگیرید. 3. به یاد رستاخیز باشید که در محضر
خدا حاضر میشوید (و فقط کارهاي نیک شما برایتان مفید است). 4. به قدرت بیکران الهی توجه کنید (و در مورد گرد آمدن در
رستاخیز شک نکنید). *** قرآن کریم در آیهي صد و چهل و نهم سورهي بقره به حقانیّت قبلهي مسلمانان اشاره میکند و با
هشدار در مورد مخالفت با آن میفرماید: 149 . وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ المَسْجِدِ الحَرَامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ مَا اللَّهُ
کن ص: 38 و « مسجد الحرام » بِغفِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ و از هر کجا بیرون آمدي، پس رويِ خود را به سوي
مسلماً این [دستور] حقّی از طرف پروردگار توست؛ و خدا، از آنچه انجام میدهید، غافل نیست. نکتهها و اشارهها: 1. در آیهي 144
همین سوره به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دستور داده شد که به طرف مسجدالحرام نماز بگزارد و در این آیه بر همان مضمون
تأکید میشود. این تأکیدهاي پی در پی، که در آیهي بعدي نیز خواهد آمد، همگی حاکی از این حقیقت است که مسألهي تغییر
قبله از بیت المقدس به طرف کعبه و نسخ حکم سابق، براي گروهی از تازهمسلمانان، گران و سنگین بود؛ همانطور که دستاویزي
براي دشمنان شده بود. 2. دستورات این آیه تکرار محض نیست. در آیات گذشته تکلیف مسلمانان در مسألهي قبله، نسبت به
شهري که در آن زندگی میکردند، مشخص گردید، ولی این آیه و آیهي بعد، حکم نمازگزاران در مسافرت را روشن میسازد.
3. در همهي تحولات و انقلابهاي تکاملی، مطرح شدن موضوع جدید سبب گفتوگوها و بحثها و برخی اشکال تراشیها «1»
میشود. چنانچه رهبر جمعیت در این مواقع حساس با لحن قاطع و بُرّنده و تغییرناپذیر، موضع خود را مشخص کند، دوستان را
مصممتر و دشمنان را براي همیشه مأیوس میسازد. این روشی است که در قرآن مکرر و به وضوح دیده میشود و میتواند درسی
براي رهبران مسلمان باشد. آموزهها و پیامها: 1. در حقانیّت قبلهي خود (مسجدالحرام) تردید نکنید که از طرف خدا مشخص شده
2. مسجدالحرام را در سفر و در وطن قبله قرار دهید. 3. خدا شما را تحت نظر دارد (پس است. ص: 39
مراقب اعمال خود باشید). *** قرآن کریم در آیهي صد و پنجاهم سورهي بقره با اشاره به اسرار تغییر قبلهي مسلمانان، به مبانی
شجاعت سفارش میکند و میفرماید: 150 . وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ المَسْجِدِ الحَرَامِ وَ حَیْثُ مَا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ
صفحه 13 از 119
شَطْرَهُ لِئَلّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّۀٌ إِلّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی وَ لِاتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ و از هر کجا
کن. و هر کجا بودید، پس رويِ خود را به سويِ آن بگردانید؛ تا مردم، « مسجد الحرام » بیرون آمدي، پس رويِ خود را به سوي
دلیلی بر [ضدّ] شما نداشته باشند، مگر کسانی از آنان که ستم کردند (و دست از لجاجت بر نمیدارند). پس، از آنان نهراسید؛ و از
(مخالفت) من بهراسید! و (روي به قبله کنید) تا اینکه نعمتم را بر شما تمام کنم، و باشد که شما راهنمایی شوید. نکتهها و اشارهها:
1. در این آیه اشاره شده که اگر قبله تغییر نمیکرد، از یک سو، زبان یهودیان بر روي مسلمانان باز میشد و میگفتند: ما در
کتابهاي خویش خواندهایم که نشانهي پیامبر موعود آن است که به طرف دو قبله نماز میخواند و این نشانه در محمد صلی الله
علیه و آله نیست. و از سوي دیگر، مشرکان ایراد میگرفتند که اگر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مدعی است که براي احیاي
آیین ابراهیم علیه السلام آمده است، پس چرا خانهي کعبه را که پایه گذارش ابراهیم علیه السلام است، فراموش نموده است و به
طرف بیتالمقدس نماز میگزارد. تغییر قبلهي مسلمانان زبان هر دو گروه را بست و به این اعتراضات پایان تفسیر قرآن مهر جلد
2. یکی از اصول کلی «1» . دوم، ص: 40 داد، ولی همیشه گروهی بهانهجو و ستمگر هستند که در برابر هیچ منطقی تسلیم نمیشوند
و اساسی تربیت توحیدي اسلام آن است که نباید از هیچ چیز و هیچ کس جز خدا ترس داشت و تنها باید از نافرمانی خدا و مقام
عدالت و داوري او ترسید که آن هم در حقیقت ترس از عمل خود است. اگر این اصل بر روح و جان مسلمانان پرتو بیفکند، هرگز
شکست نخواهند خورد. اما متأسفانه مسلماننمایانی هستند که بر عکس دستور آیهي فوق، گاه از شرق و گاه از غرب وگاه از
منافقان داخلی میترسند؛ یعنی از همه چیز و همه کس میترسند مگر از خدا و از این رو، همیشه زبون و حقیر و شکست خوردهاند.
3. در این آیه به سه مورد از اسرار تغییر قبله و امتیاز قبلهي مسلمانان اشاره شده است: الف) توجه به مسجدالحرام جلوي بهانهجویی
دشمنان اسلام را میگیرد. ب) تغییر قبله تکمیل نعمتهاي الهی و نوعی تکامل تربیتی بود؛ زیرا مسلمانان را با انضباط اسلامی آشنا
ساخت و از برکات معنوي مکه بهرهمند گرداند. ج) توجه به مسجدالحرام و کعبه زمینهساز هدایت است و مسلمانان را از برکات
معنوي راه ابراهیم علیه السلام برخوردار میسازد و بر هدایت آنان میافزاید. آموزهها و پیامها: 1. مسجدالحرام قطب دایرهي
مسلمانان جهان است. 2. توجه به مسجدالحرام موجب تکمیل نعمتهاي الهی، زمینهساز ص: 41 هدایت
و قطع بهانهجویی دشمنان است. 3. احکام و قوانین الهی را براي مردم تکرار و تأکید کنید (تا برجان آنها بنشیند و بدان عمل کنند).
4. اگر طالب نعمت کاملتر و هدایت بیشتر و دفع بهانه جویی دشمنان هستید، به سوي مکه روآورید. 5. دشمنان ستمکار دست از
سرشما برنمیدارند و به بهانهجویی خود ادامه میدهند. 6. خدا ترس باشید، نه مردم ترس. *** قرآن کریم در آیهي صد و پنجاه و
یکم سورهي بقره به نعمت پیامبر و اهداف و برنامههاي آگاهی بخش و سازندهي او اشاره میکند و میفرماید: 151 . کَمَا أَرْسَلْنَا
فِیکُمْ رَسُولًا مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیتِنَا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتبَ وَ الْحِکْمَ ۀَ وَ یُعَلِّمُکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ همان گونه که فرستادهاي
از خودتان، در میان شما فرستادیم؛ که آیات ما را بر شما میخواند [و پیروي میکند]؛ و شما را رشد میدهد (و پاك میگرداند)؛
و به شما، کتابِ [خدا] و حکمت میآموزد؛ و آنچه را هیچ گاه نمیدانستید، به شما یاد میدهد. نکتهها و اشارهها: 1. خداي متعال
در آخرین جملهي آیهي گذشته، یکی از دلایل تغییر قبله را تکمیل نعمت خود بر مردم و هدایت آنان دانست. در این آیه نیز اشاره
میکند که تغییر قبله تنها نعمت خدا بر شما نبود، بلکه نعمتهاي فراوان دیگري نیز به شما داده، همانگونه که رسولی را میان شما
فرستاده است. 2. این آیه برنامههاي پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و اهداف رسالت او را در پنج ص:
«2» . الف) آیات خدا را بر مردم میخواند و در همان حال از آنها پیروي میکند، تا الگوي شما باشد «1» : 42 بخش معرفی میکند
ب) شما را تزکیه میکند و پرورش میدهد و پاك میسازد. ج) قرآن را به شما میآموزد. د) حکمت را به شما تعلیم میدهد و
اسرار و نتایج احکام را در سنت خود براي شما بیان میکند. ه) آنچه را نمیدانستید به شما میآموزد و علوم جدیدي را براي بشر به
ممکن است اشاره به این باشد که پیامبري از نوع بشر براي شما فرستادیم تا مربی و الگوي « از میان شما » ارمغان میآورد. 3. تعبیر
صفحه 14 از 119
شما باشد؛ و ممکن است اشاره به این باشد که پیامبر صلی الله علیه و آله از نژاد شما و هموطن شماست؛ چرا که عربهاي جاهلی
به هر حال، رهبري موفق است که از خود مردم «3» . تعصب شدیدي داشتند و ممکن نبود از پیامبري غیر از نژاد خود پیروي کنند
یعنی تفسیر قرآن مهر «4» ؛ در اصل به معناي افزودن و رشد دادن است « تزکیه » . باشد و از دردها، نیازها و مسائل آنها آگاه باشد. 4
جلد دوم، ص: 43 پیامبر صلی الله علیه و آله با کمک گرفتن از آیات خدا بر کمالات معنوي و مادي شما میافزاید و روحتان را
رشد میدهد و گلهاي فضیلت را بر شاخسار وجودتان آشکار میسازد و صفات زشت را از آن میزداید و پاك میگرداند. 5. به
« تربیت انسان » مقدم بر تربیت و تزکیهي اوست، اما قرآن براي اثبات این حقیقت که هدف نهایی « تعلیم انسان » ، صورت طبیعی
سخنان و «1» « حکمت » همان وحی و قرآن است و منظور از ،« کتاب » است، غالباً تزکیه را مقدم بر تعلیم میآورد. 6. مقصود از
دستورات الهی و یا اشاره به « اسرار، فلسفه و نتایج » مینامند و یا اشاره به « سُنّت » تعلیمات پیامبر صلی الله علیه و آله است که آن را
البته مانعی ندارد که واژهي حکمت اشاره به همهي اینها «2» . حالتی است که از آموزشهاي کتاب در انسان به وجود میآید
استفاده میشود که پیامبران الهی هم رهبر اخلاقی و ،« آنچه را هیچگاه نمیدانستید به شما تعلیم میدهد » باشد. 7. از جملهي
اجتماعی بشر بودند و هم پیشواي علمی؛ و اگر پیامبران و وحی نبودند بسیاري از علوم براي همیشه مخفی میماند. همانطور که
پس از ظهور اسلام، علوم ادبی و علوم الهی (مثل تفسیر، علوم قرآن، علوم حدیث، فقه و ...) پایه گذاري شد و برخی علوم دیگر
. رشد کرد. آموزهها و پیامها: 1. پیامبر اسلام و برنامههاي او از نعمتهاي الهی است (پس قدر او را بدانید و سپاسگزار باشید). 2
پیامبران الهی سرچشمهي برخی از علوم بشري هستند. 3. رهبران و مبلغان الهی در برنامهریزيها به دو بُعد علمی و تربیتی تفسیر
قرآن مهر جلد دوم، ص: 44 توجه کنند. 4. رهبران و مبلغان دینی آیات الهی را براي مردم بخوانند و از آن پیروي کنند (تا الگوي
آنان باشند). *** قرآن کریم در آیهي صد و پنجاه و دوم سورهي بقره مردم را به یادمان و سپاس خدا فرامیخواند و با اشاره به
پیامدهاي مثبت آن میفرماید: 152 . فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ پس مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم، و سپاس مرا
به یاد نعمتهاي » : به جاي آرید، و [مرا] ناسپاسی نکنید. نکتهها و اشارهها: 1. خداي متعال در برخی آیات به بنی اسرائیل میفرماید
و این به خاطر تفاوت مردم در درجات شناخت و .« به یاد خود من باشید » : و در این آیه به مسلمانان میفرماید «1» «. من باشید
معرفت و همچنین، مایهي شرافت و نشاندهندهي نهایت لطف خدا به بندگان خویش است. 2. به یاد خدا بودن یک اصل تربیتی
است؛ یعنی به یاد ذات پاکی باشید که سرچشمهي تمام خوبیها و نیکیهاست و به این وسیله روح و جان خود را پاك و روشن
سازید. 3. به یاد خدا بودن تنها با زبان نیست، بلکه با همهي اعضاي بدن و دل و جان میتوان به یاد خدا بود؛ و نماز، یکی از
4. یاد خدا باعث «3» . در روایات آمده که ترك گناه از ترس خدا، یاد (واقعی) خداست «2» . بهترین صورتهاي یاد خداست
میشود که خدا نیز به یاد ما باشد و بر ما لطف کند؛ ص: 45 همچنین سبب آرامش و اطمینان دلها
5. شکرگزاري خدا، فقط به زبان نیست، بلکه به آن است که هر نعمتی را درست و به «2» . و شیطان مانع یاد خداست «1» میشود
جاي خود مصرف کنیم و در راه همان هدفی که براي آن آفریده شده به کار گیریم، که این سپاسگزاري مایهي فزونی رحمت و
نان دهی از بهر حق نانت دهند جان دهی از بهر حق جانت دهند (مولوي) 6. در آیات قرآن کریم به «3» . نعمت خدا میگردد
برخی از کارها سفارش ویژه شده است؛ از جمله: یاد خدا، شکر نعمت آزادي، وحدت، جمعیت، قدرت، عزت و نعمت امدادهاي
7. هنگامی که خدا به یاد بندهاش باشد: دعاي او را مستجاب، رحمت خود را بر او نازل، او را به راههاي خود هدایت، «4» . غیبی
8. یاد محبوب راه گشاي کمال «5» . نعمت او را افزون، و او را در جهان دیگر سعادتمند میسازد و در سختیها به او یاري میرساند
است: دل را عادت بده به یاد محبوب؛ بلکه به خواست خدا، صورت قلب، صورت ذکر حقّ شود. .... پس اگر طالب کمالات
صوریّه و معنویّه هستی و سالک طریق آخرت و مسافر و مهاجر الی اللَّه هستی، قلب را عادت بده به ص:
9. راهکار ذکر قلبی: شخص ذاکر باید در ذکر مثل کسی باشد «1» . 46 تذکّر محبوب و دل را عجین کن با یاد حق تبارك و تعالی
صفحه 15 از 119
که به طفل کوچک که زبان باز نکرده، میخواهد تعلیم کلمه را کند، تکرار میکند تا اینکه او، طفل از معلّم تبعیّت کند و
خستگی آن تکرار بر طرف شود و گویی از طفل به او مددي میرسد. همینطور کسی که ذکر میگوید باید به قلب خود که زبان
ذکر باز نکرده، تعلیم ذکر کند و نکتهي تکرار اذکار، آن است که زبان قلب گشوده شود و علامت گشوده شدن زبان قلب آن
آموزهها و پیامها: 1. اگر میخواهید خدا (در مشکلات «2» . است که زبان از قلب تبعیّت کند و زحمت و تعب تکرار مرتفع شود
دنیا و آخرت) به یاد شما باشد، پس به یاد او باشید (و از او اطاعت کنید). 2. سپاسگزار باشید (تا نعمتهاي شما افزون شود) و
ناسپاسی نکنید (که نعمتها از شما گرفته میشود و گرفتار عذاب میشوید). 3. یاد خدا و پاسداشتِ نعمتهاي او، وظیفهي
. انسانهاست. *** قرآنکریم در آیهي صد و پنجاه و سوم سورهي بقره به امدادگري صبر و نماز اشاره میکند و میفرماید: 153
یأَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَوةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ اي کسانی که ایمان آوردهاید! بوسیله شکیبایی و نماز، یاري جویید؛
[چرا] که خدا با شکیبایان است. ص: 47 نکتهها و اشارهها: 1. آیهي 45 سورهي بقره نیز همین مضمون را
دارد. در آنجا روي سخن با یهودیان و در اینجا خطاب به مسلمانان است. آري، دردهاي یکسان داروهاي یکسان لازم دارد و
سخن گفته شده است. صبر به معناي تحمل بدبختیها و تن « صبر » تأکید بر آن ضروري است. 2. در قرآن کریم حدود هفتاد بار از
دادن به ذلت و تسلیم در برابر عوامل شکست نیست، بلکه به معناي شکیبایی، پایداري و استقامت در برابر هر مشکل و حادثه است.
3. صبر را به سه شاخه تقسیم کردهاند: الف) صبر در اطاعت، یعنی مقاومت در برابر مشکلات راه اطاعت. ب) صبر بر معصیت،
یعنی ایستادگی در برابر انگیزههاي گناه و شهوات سرکش. ج) صبر بر مصیبت، به معناي پایداري در برابر حوادث ناگوار و عدم
لکن همراهی خدا با «2» . 4. خداي متعال با هر کس و در هر جا حضور دارد «1» . قبول شکست روحی و خودداري از جزع و فزع
صابران معناي خاصی دارد و آن لطف و محبت و یاريرسانی خدا به صابران است؛ علاوه بر آنکه، استقامت و بردباري، نوعی
مداومت در ارتباط با خدا را ممکن میسازد، در حالی که بیقراري و بیصبري این ارتباط و توجه را میگسلد. 5. آیهي فوق به دو
اصل مهم اشاره کرده است: نخست اتکاي به خدا، که مظهر آن نماز است و دیگري اتکاي به نفس، که مظهر آن صبر است. انسان
به جنگ مشکلات و ص: 48 حوادث سخت برود « استقامت و توجه به خدا » میتواند با این دو نیرو، یعنی
و پیروز شود؛ که خداوند با صابران است. تاریخ مردان بزرگ نیز گواهی میدهد که یکی از عوامل مهم پیروزي آنان استقامت و
شکیبایی بوده است. 6. انسان که در میان مشکلات متعدد و حوادث ناگوار محدود و محاصره میشود، اگر به قدرت نامحدود الهی
متصل نباشد، سرکوب میشود، ولی انسان مرتبط با خدا در حوادث و سختیها خود را نمیبازد و مشکلات در نظرش کوچک
جلوه میکند. حکایت شده است که حضرت علی علیه السلام هنگامی که با مشکلی روبهرو میشد، به نماز برمیخاست (و پس از
آموزهها و پیامها: 1. براي انجام وظایف الهی خویش (به دنبال «1» . نماز به دنبال حل مشکل میرفت) و آیهي فوق را میخواند
راهکارهاي اجرایی مناسب باشید و) از صبر و نماز استمداد بجویید. 2. پیوند با خدا (نماز) و استقامت، از عوامل نیرومندي و
پیروزي شماست. 3. اگر همراهی (و یاري و محبت) خدا را میطلبید، شکیبایی و نماز را فراموش نکنید.